احکام مسائل

نماز بهترین اعمال دینی است که اگر قبول درگاه خداوند عالم شود، عبادت‌های دیگر هم قبول می‌شود، و اگر پذیرفته نشود اعمال دیگر هم قبول نمیشود. و همان‌طور که اگر انسان شبانه‌روزی پنج نوبت در نهر آبی شستشو کند، چرک در بدنش نمیماند

نمازهای پنج‌گانه هم انسان را از گناهان پاک میکند. و سزاوار است که انسان نماز را در اوّل وقت بخواند، و کسی که نماز را پست و سبک شمارد مانند کسی است که نماز نمیخواند، پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که به نماز اهمیت ندهد و آن را سبک شمارد سزاوار عذاب آخرت است. روزی حضرت در مسجد تشریف داشتند، مردی وارد و مشغول نماز شد، و رکوع و سجودش را خوب بجا نیاورد، حضرت فرمودند: اگر این مرد در حالی که نمازش این‌طور است از دنیا برود، به دین من از دنیا نرفته است.

پس انسان باید مواظب باشد که به عجله و شتاب‌زدگی نماز نخواند، و در حال نماز به یاد خدا و با خضوع و خشوع و وقار باشد، و متوجه باشد که با چه کسی سخن میگوید، و خود را در مقابل عظمت و بزرگی خداوند عالم بسیار پست و ناچیز ببیند، و اگر انسان در موقع نماز کاملاً به این مطلب توجه کند، از خود بی‌خبر می‌شود، چنانکه در حال نماز تیر را از پای مبارک امیر المؤمنین علی علیه السلام بیرون کشیدند و آن حضرت متوجه نشدند. و نیز باید نمازگزار توبه و استغفار نماید و گناهانی را که مانع قبول شدن نماز است، مانند حسد، کبر، غیبت، خوردن حرام، آشامیدن مسکرات، ندادن خمس و زکات، و بلکه هر معصیتی را ترک کند. و همچنین سزاوار است کارهایی را که ثواب نماز را کم میکند بجا نیاورد، مثلاً در حال خواب‌آلودگی، و خودداری از بول به نماز نایستد، و در موقع نماز به آسمان نگاه نکند، و کارهایی را که ثواب نماز را زیاد میکند بجا آورد، مثلاً انگشتر عقیق به دست کند، و لباس پاکیزه بپوشد، و شانه و مسواک کند، و خود را خوشبو نماید.  پس انسان باید مواظب باشد که به عجله و شتاب‌زدگی نماز نخواند، و در حال نماز به یاد خدا و با خضوع و خشوع و وقار باشد، و متوجه باشد که با چه کسی سخن میگوید، و خود را در مقابل عظمت و بزرگی خداوند عالم بسیار پست و ناچیز ببیند، و اگر انسان در موقع نماز کاملاً به این مطلب توجه کند، از خود بی‌خبر می‌شود، چنانکه در حال نماز تیر را از پای مبارک امیر المؤمنین علی علیه السلام بیرون کشیدند و آن حضرت متوجه نشدند. و نیز باید نمازگزار توبه و استغفار نماید و گناهانی را که مانع قبول شدن نماز است، مانند حسد، کبر، غیبت، خوردن حرام، آشامیدن مسکرات، ندادن خمس و زکات، و بلکه هر معصیتی را ترک کند. و همچنین سزاوار است کارهایی را که ثواب نماز را کم میکند بجا نیاورد، مثلاً در حال خواب‌آلودگی، و خودداری از بول به نماز نایستد، و در موقع نماز به آسمان نگاه نکند، و کارهایی را که ثواب نماز را زیاد میکند بجا آورد، مثلاً انگشتر عقیق به دست کند، و لباس پاکیزه بپوشد، و شانه و مسواک کند، و خود را خوشبو نماید.

مسائل نماز

  

سؤال: من در موقع نماز چادرم روی پیشانی ام را می گیرد و در بعضی موارد با ان سر بر سجده می گذارم ایا حتما باید به طور مستقیم پیشانی بر مهر قرار گیرد اگه اینطور است در صورت ندانستن این موضوع ایا نماز های من باطل هستند.

پاسخ: پیشانی بدون مانع باید روی مهر قرار گیرد و اگر در مواقعی موانعی مثل چادر یا چیز دیگری مانع شد بدون اینکه سر از مهر بردارید آن مانع را برطرف کنید و سپس ذکر سجده را بگویید و اگر در گذشته این کار در اثر ندانستن مسأله رعایت نشده نمازها بی اشکال است هر چند احتیاطا بهتر است نمازهای خوانده شده را اعاده کنید

سؤال: با سلام من در سجده دوم رکعت اول نمازم ذکر نماز را در حالی که تا نصفش را خوانده بدم را تمام نکرده ,دوباره از اول ذکر را تکرار کردم نمی دانم باید نمازم را دوباره بخوانم یا خیر .البته به این خاطر که حواسم پرت شد و ترسیدم اشتباه کرده باشم دوباره خواندم ولی بعد پشیمان شدم که چرا از اول خواندم 

پاسخ: تکرار ذکر اگر برای اطمینان از درست بجا آوردنن آن باشد اگر منجر به وسواس یا زیاد شدن رکن نشود اشکالی ندارد.

سؤال: پولی که برای امام جماعت مسجد یا برای سخنرانی جمع می کنند آیا در غیر آن می شود مصرف کرد؟

پاسخ: پول تحت هر شرایطی از مردم دریافت شود باید صرف همان راه شود و صرف در غیر آن جایز نیست.

سؤال: سه تکبیر آخر نماز چه معنی دارد؟ معنی ومقصود از این کار چیست؟

پاسخ: امام صادق (علیه السلام) فرمودند: هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) مکه را فتح کردند با اصحابش نزدیک حجرالاسود نماز خواندند و پس از نماز دستها را بلند کردند و سه بار تکبیر گفتند وبه اصحاب خود فرمودند: این تکبیرها را رها نکنید. «علل الشرایع،ج2، ص208».

سؤال: درچند محل انسان میتواند که نماز را تمام یا شکسته بخواند؟

پاسخ: نماز شکسته: 1- هر کجا در سفر غیرشغلی برود و قصد ده روز ماندن را نداشته باشد. 2- هر کجا که سفر کاری برود وکثیرالسفر نباشد. نماز تمام: 1- در مسافرت قصد ده روز نماید. 2- سفر شغلی کند و کثیرالسفر باشد. 3- در وطن اصلی یا غیر اصلی.

سؤال: اینکه در مساجد بعد از پایان نماز سریعاً تکبیر می گویند بر تسبیحات حضرت زهرا)سلام الله علیها) افضل است؟ آیا نمیشود بعد از پایان تسبیحات تکبیر گفت؟

پاسخ: فرقی ندارد هر دو از تعقیبات بسیارمهم هستند و دستور خاص از اولیاء دین (علیهم السلام) در لزوم تقدم هیچکدام نداریم.

سؤال: آیا باید حتما نماز را به جماعت خواند؟

پاسخ: نماز جماعت واجب نیست بلکه مستحب است و به آن تأکید فراوان شده است.

سؤال: اگر چیز غصبی همراه ما باشد که هیچ دخالتی در نماز نداشته باشد نماز باطل است؟

پاسخ: اگرچیز غصبی غیر لباس همراه نمازگزار باشد نماز باطل نمی شود.

سؤال: در استفتائی از مقام معظم رهبری (مدّظلّه) دیدم که اقتدا به امام جماعتی که قرائت و تجوید او صحیح نباشد، جایز نیست. باتوجه به اینکه حقیر افتخار مربیگری قرآن را دارم و از طرفی علاقه خاصی به شرکت درنماز جماعت دارم لطفا بفرمایید امام جماعتی که حتی اگر یک حرف یا یک کلمه را بطورصحیح ادا نکند، اقتدا به او جایز است یا خیر؟

پاسخ:مسأله را اشتباه متوجه شده اید فقط اقتدا به کسی که مخارج حروف را رعایت نمی کند صحیح نیست ولی رعایت محسنات تجوید لازم نیست در نتیجه اقتدا به چنین امام جماعتی بی اشکال است.

متن سـؤالی در این زمینه از حضرت آیةالله خامنه ای (مدّظلّه):

سـؤال 591: وظیفه شرعى شخص به‌خصوص معلم قرآن کریم که یقین دارد امام جماعت نماز خود را از جهت تجوید غلط مى‏خواند چیست؟ در حالى که این فرد به دلیل عدم شرکت در نماز جماعت در معرض تهمت‏هاى زیادى قرار گرفته است.

پـاسـخ: رعایت محسنات تجوید لازم نیست ولى اگر قرائت امام جماعت از نظر مأموم صحیح نباشد و در نتیجه نماز او را صحیح نداند، نمى‏تواند به او اقتدا کند، لکن شرکت ظاهرى در نماز جماعت براى یک غرض عقلایى، اشکال ندارد.

سؤال: 3 سال نماز قضا مربوط به سن  16-17-15سالگی داشتم که قضای ان را از 30/6/88شروع که تا 30/6/89به پایان رساندم درهر بار قضای نماز؛ نیت نماز قضای آن سال را بصورت مثلاً چهار رکعت نماز ظهر قضا به نیت سن 15سالگی چنین روزی، مثلاً سه شنبه30/6/84 به جا می آورم قربة إلی الله انجام میدادم با اینکه حتی نیازی به گفتن سن و روز در نیت نبود با جهل به اینکه 30/6 درسال 89سه شنبه و در سال 84 دوشنبه بوده است آیا نماز خوانده شده با فرض این اشکال در نیت صحیح میباشد.

پاسخ: لازم نبوده آن دقت در تاریخ نماز قضا شده را داشته باشید و نمازهایی را که قضا کرده اید صحیح است چون شما نمازهایتان را به نیت نمازهای قضا شده سالهای قبل خوانده اید پس تکلیف را انجام داده اید و چیزی بر گردن شما نیست.

سؤال: اگر هنگام نماز خواندن، کودکی مهر را بردارد برای سجده چه باید کرد و روی چه چیزی سجده کرد؟

پاسخ: در صورتی که وقت وسیع باشد، باید نماز را رها کنید و چیزی را که سجده بر آن صحیح است تهیه کرده و مجددا نماز را اقامه کنید ولی اگر وقت تنگ باشد، به لباستان اگر از جنس کتان یا پنبه یا پشم است سجده کنید و اگر فرش پشمی وجود دارد سجده کنید و اگر نیست به اشیاءمعدنی یا فلزات سجده کنید و اگر هیچ یک نبود به پشت دست سجده کنید.

سؤال: هنگام نماز جماعت متوجه شدم که حالات زیر رخ می دهد. لطفا بفرمایید نماز من صحیح است یا توضیحی دیگر که مناسب میدانید: الف) دیدم که برخی مامومین زودتر از امام به سجود میروند. آیا من هم که بواسطه آنها به امام وصل شدم نمازم از جماعت خارج می شود؟ ب) دیدم که امام پس از رکوع و ذکر سمع ا...، در حال حرکت به سجده ذکر الله اکبر میگوید. یعنی ذکر الله اکبر را در حال حرکت به سجده می گوید.

پاسخ: اگر کسی زودتر از امام جماعت سهواً به سجده رود یا ازسجده بلند شود نماز او و دیگران اشکال ندارد و اگر عمدا باشد نماز او بی اشکال نیست ولی نماز دیگران صحیح است. 3- اگر امام جماعت یا مأمومین ذکرهای مستحبی نماز را به قصد مطلق ذکر بگویند در هر حالی بخوانند اشکال ندارد. نکته: نباید وارسی و تفحص کنید که آیا مأمومین عمدا از سجده بلند شده اند یا سهواً و نباید ازامام جماعت و مامومین وارسی و سوال کنیم که ذکرهای مستحبی را به قصد ورود گفته اند یا به قصد مطلق ذکر.

سؤال: اینکه گفته می شود بر پسر بزرگ واجب است قضای نمازهای پدر، آیا قیدی دارد. یعنی مثلا اگر پدر در نخواندن نماز متعمد بوده یا سهل انگار و بی توجه بوده چطور؟ و آیا پسر بزرگ باید خودش بخواند (با فرض وجوب) یا می تواند واگذار کند؟

پاسخ: اگر پدری از روی نافرمانی نماز نخواند پسر بزرگتر احتیاطا باید نمازش را بخواند ولی می توانید در این مسأله از مرجع تقلید خود کسب تکلیف کنید.

سؤال: موقع نیت نماز قبل از گفتن تکبیر چند بار دستها را بالا و پایین میکنند فلسفه اش چیست؟

پاسخ: مستحب است هنگام اقامه نماز 7 بار تکبیر گفته شود و مستحب است در هر مرتبه دستها را تا گوش بالا بیاورد و در دفعه هفتم پس از نیت نماز، تکبیر هفتم را بگوید که به این تکبیر آخر تکبیرة الاحرام می گویند.

سؤال:1-  نماز مغرب و نماز عشا تا چه ساعتی از شب وقت دارد؟ 2- عروسها که نمیتوانند بخوانند چه کنند؟

پاسخ: 1- نماز مغرب از اول مغرب آغاز و تا وقتی است که به اندازه چهار رکعت نماز عشا به نصف شب شرعی وقت باقی باشد. و نماز عشا وقتش پس از خواندن سه رکعت نماز مغرب از اول مغرب آغاز و تا آخر شب است.

2- چرا عروسها نمی توانند نماز بخوانند؟ از قبل وضو بگیرند و نماز خود را در فرصت بدست آمده بخوانند. ما مسلمان هستیم و نباید از دین و ارزشهای معنوی در هیچ شرایطی دست بکشیم خصوصا کسانی که می خواهند با جشن ازدواج زندگی خود را شروع کنند.

آیا رها کردن حکم اصلی خدا همچون نماز، آن هم در ابتدای ازدواج، آن زندگی را بیمه می کند؟ و آیا چنین عروس و دامادی از الطاف الهی و عنایات ویژه اش بهره مند می گردند؟

ازدواجی که با ان حکم خدا انجام نشود یقینا بدون رضایت خدا و اولیاء دین علیهم السلام  صورت می گیرد.

سؤال: اگر دست زخم شود و بعد از خشک شدن زخم، آب روی آن جاری شود چه حکمی دارد؟ اگر قبل از وضو در حالی که من یادم رفته است که دستم زخم است دستهایم را بشویم و بعد از وضو پاک شده باشد وضو و نماز من چه حکمی دارد؟ فرض بالا در حالی است که من بعد از دستشویی دستهایم را باصابون شسته ام و قبل از آن ، آب از روی زخم خشک شده گذشته است؟

پاسخ: اگر زمانی که آب روی زخم جاری شده عین نجس (خون) از بین رفته باشد دست شما پاک شده است و وضو و نمازتان اشکال ندارد.

سوال: آیا تمام نمازهای خوانده نشده را باید خواند یا نه؟

پاسخ: بله آنچه از نمازها را که یقین دارید نخوانده اید باید قضا کنید.

سؤال: در آیه های که سجده دارد ما باید جه جیزی را در سجده بگویم؟

پاسخ: ذکر در سجده آیات قرآنی واجب نیست و تنها سجده کردن واجب است اما مستحب است بگوئید: «لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ حَقّاً حَقّاً لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ اِیماناً وَ تَصْدیقاً لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ عُبُودِیَّةً وَرِقّاً سَجَدْتُ لَکَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَرِقّاً لا مُسْتَنْکِفاً وَ لا مُسْتَکْبِراً بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَلیلٌ ضَعیفٌ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ»

سؤال: مجروع تصادفی (قطع نخاعی) داریم بدون حس و حرکت از ناحیه گردن به پایین ، قادر به هیچگونه حرکت نمی باشد نحوه بجا آوردن تیمم و نماز چگونه است؟

پاسخ: نیت تیمم را خود مجروح تصادفی می نماید و نایب او را تیمم دهد و برای نماز باید ایشان را طوری بخوابانید که کف پای او رو به قبله باشد برای رکوع چشم را ببندد و ذکر رکوع بگوید وبرای سجده اگر می تواند خودش و اگر نمی تواند دیگری مهر به پیشانی او بگذارد و ایشان ذکر سجده را بگوید.

سؤال: پدرم 60 ساله و بیسواد است و نماز هایش را اصلا صحیح نمی خواند و خودش خیلی پایبند نماز است من اصلا به خاطر اینکه صمیمیت در خانه بین من و پدرم زیاد است اصلاً نمی توانم به او بگویم نمازهایت اشتباه است. سوره حمد و توحید را اصلا یاد ندارد و وقتی نماز را بلند میخواند من متوجه این موضوع میشوم که بعضی از سوره را که شنیده است تکرار میکند من باید چکار کنم وظیفه من چیست بعضی وقتها مادرم میگوید نمازت را درست بخوان رکوع را درست انجام بده ولی تاثیری ندارد؟

پاسخ: شرعاً تذکر دادن به کسی نمازش را اشتباه میخواند یا با لباس نجس و غصبی نماز میخواند یا غذای نجس میخورد واجب نیست، هرچند تذکر دادن اشکال ندارد.

سؤال: اگر مبلغی پول به دندان پزشکی به علت ترمیم و پر کردن دندان هایمان بدهکار باشیم ایا تا زمانی که بدهکاری خود را پرداخت نکرده ایم نماز ها وغسل هایمان ایرادی پیدا میکند یا خیر؟

پاسخ: بدهکاری شما به دندانپزشک ارتباط به نماز و غسل ندارد (هرچند وظیفه شرعی شما این است که حقّ الناس به گردن نداشته باشید).

سؤال: همراه داشتن پرپرندگان حرام گوشت مانند طوطی در نماز چه حکمی دارد؟

پاسخ: بطور کلی هر چیزی که روح ندارد  مانند ( پر، پشم، کرک، استخوان و دندان )  که از هر حیوان بجز نجس العین  جدا شود، نجس نیست و همراه بودن آن مبطل نماز نخواهد بود.

انواع شکیات نماز و مسایل فقهی آن

شکیات نماز 23 نوع است، به 6 مورد آن نباید اعتنا کرد، 9 مورد آن صحیح است که هنگام بروز نباید نماز را شکست، 8 مورد شک‌هایی است که نماز را باطل می‌کند. برخی اوقات اتفاق افتاده است که نمازگزار در تعداد رکعات، سجده و امثالهم دچار شک و تردید شود، واحد پرسش و پاسخ مرکز تخصصی نماز در خصوص شکیات نماز این‌گونه پاسخ می‌دهد:  همیشه سعی کنید هنگام شک به یک طرف گمان بیشتری پیدا کنید و به همان عمل کنید که این بهترین روش برای از بین بردن شک است، اما اگر بعد از فکر کردن نتوانستید، یک طرف را ترجیح دهید به وظیفه شاک که در زیر می‌آید، عمل کنید.      شکیات نماز 23 نوع است، به 6 مورد آن نباید اعتنا کرد، 9 مورد آن صحیح است که هنگام بروز نباید نماز را شکست، 8 مورد شکهایی است که نماز را باطل می‌کند.   شکهایی که نباید به آنها اعتنا کرد و هنگام بروز آن نماز صحیح است، نباید انسان نماز را بشکند:   اول: شک در چیزی که محل انجام آن، گذشته است، مثلاً در رکوع شک کند که حمد را خوانده یا نه؛  دوم: شک بعد از سلام نماز، بعد از سلام شک می‌کند، 2 رکعت خوانده یا چهار رکعت؛  سوم: شک بعد از گذشتن وقت نماز، مثلاً شب شک می‌کند نماز ظهر را خوانده یا نه  چهارم: شک کثیرالشک، یعنی کسی که زیاد شک می‌کند؛ (کسی که در سه نماز پشت سر هم مثلاً ظهر و عصر و مغرب یا در یک نماز سه بار شک کند)  پنجم: شک امام و ماموم، مثلاً اگر امام جماعت شک کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت و ماموم او را یادآوری کند که رکعت دوم هستی، امام به شک خود نباید اعتنا کند و بر عکس؛   ششم شک در نمازهای مستحبی، مثلاً نماز زیارت می‌خواند، نمی‌داند رکعت اول است یا دوم به هر کدام که عمل کند، اشکالی ندارد، ولی اگر شک کند رکعت دوم است یا سوم باید بنا بگذارد که رکعت دوم است تا نمازش صحیح باشد.     شک‌های صحیح :  1- شک فقط در نمازهای چهار رکعتی صحیح است و در نماز دو و سه رکعتی باطل است.  2- در موارد زیر نباید نماز را شکست و به وظیفه‌ای که در زیر می‌آید، باید عمل کند:     اول: شک بین 2 و 3  بعد از سربرداشتن از سجده دوم، رکعت دوم آن که باید بنا بگذارد سه رکعت خوانده و یک رکعت دیگر بخواند و نماز را تمام کند و بعد از نماز، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته به دستوری که بعداً گفته می‌شود، بجا آورد.   دوم: شک بین 2 و 4  بعد از سربرداشتن از سجده دوم که باید بنا بگذارد، چهار رکعت خوانده و نماز را تمام کند و بعد از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند.   سوم: شک بین 2و 3و 4  بعد از سربرداشتن از سجده دوم که باید بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو رکعت احتیاط نشسته به جا آورد.   چهارم: شک بین 4و 5  بعد از سربرداشتن از سجده دوم که باید بنا بر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد، ولی اگر بعد از سجده اول، یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم، این شک برای او پیش آید، بنا بر احتیاط استحبابی به دستوری که گفته شد عمل کند، اگر چه نمازش باطل است و باید دوباره بخواند.   پنجم: شک بین 3 و 4  در هر جای نماز باشد، بنا بر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز، یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بجا آورد.   ششم : شک بین 4 و 5  در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد. و یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بجا آورد.   هفتم :شک بین 3و5  در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد ودو رکعت نماز احتیاط ایستاده بجا آورد.   هشتم: شک بین 3 و 4و 5  در حال ایستاده، که باید بنشیند و تشهد بخواند و بعد از سلام نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو رکعت نشسته بجا آورد.     نهم: شک بین 5 و 6  در حال ایستاده که باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو بجا آورد. توجه :  بقیه شک‌هایی که ذکر نشد، موجب بطلان نماز است و باید نماز را از ابتدا خواند.   نماز احتیاط سه گونه است:  1- نماز احتیاط یک رکعتی، بدون آنکه عمداً سر را از قبله برگردانید، حمد را آهسته می‌خوانید و بدون آنکه سوره بخوانید، رکوع می‌روید و دو سجده، تشهد وسلام را می‌خوانید و نماز تمام می‌شود.     2- نماز احتیاط دو رکعتی ایستاده، بدون آنکه عمداً سر را از قبله برگردانید، مثل نماز صبح آهسته فقط حمد را بدون سوره خوانده و رکوع می‌کنید، همچنین رکعت دوم.       3- نماز احتیاط دورکعتی نشسته، بدون آنکه عمداً سر را از قبله برگردانید، مثل تشهد که نشسته‌اید نشسته، تکبیر را به نیت نماز احتیاط می‌گویید، حمد را آهسته می‌خوانید، سپس کمی خم می‌شوید، ذکر رکوع را می‌گویید، سپس می‌نشینید و بعد از آن به سجده می‌روید، رکعت دوم را نیز همین گونه انجام می‌دهید، تشهد و سلام نماز را می‌خوانید (دو رکعت نماز نشسته، یک رکعت ایستاده محاسبه می‌شود)     سجده سهو، بلافاصله بعد از سلام نماز بدون آنکه عمداً سر از قبله برگردد (سهواً اشکالی ندارد)، دوبار به سجده می‌روید و در هر بار در سجده می‌گویید «بسم الله وبالله السلام علیک ایها النبی و رحمه الله وبرکاته» و بعد از سجده دوم، تشهد و سلام را دوباره می‌خوانید و نماز پایان می‌یابد.